Η Μελίνα Μερκούρη είναι αναμφισβήτητα μια από τις σπουδαιότερες ηθοποιούς και καλλιτέχνιδες της εποχής της. Ποιός μπορεί να ξεχάσει τους πρωταγωνιστικούς ρόλους της σε μερικές από τις μεγαλύτερες κινηματογραφικές παραγωγές, όπως «Στέλλα», «Ποτέ την Κυριακή», «Τοπκαπί» και «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται»; Η ακόμα και το σημαντικό αποτύπωμα που άφησε στο θέατρο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον ρόλο της Μπλανς Ντιμπουά στο «Λεωφορείον ο Πόθος» του Θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν (η πρώτη ελληνίδα που ερμήνευσε αυτόν τον ρόλο).
Η διάσημη ηθοποιός όμως δεν έμεινε στην συνείδηση του κόσμου μόνο για το καλλιτεχνικό της έργο. Η Μελίνα Μερκούρη έδρασε και μέσα από τον πολιτικό στίβο, με σημαντικότερη στιγμή της την προσπάθεια που κατέβαλλε για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο. Η πρώτη φορά που έθεσε επίσημα και αυτό το αίτημα ήταν 40 χρόνια πριν, στις 30 Ιουλίου του 1982.
Η Μελίνα Μερκούρη στον χώρο της πολιτικής
Η Μελίνα Μερκούρη ήταν ένα πρόσωπο που είχε ασχοληθεί έντονα με τα κοινά της χώρας και την πολιτική ήδη από την δεκαετία του ’60. Με την επιβολή της δικτατορίας, η ηθοποιός αυτοεξορίστηκε και συντόνισε ένα αντιδικτατορικό κίνημα που καλούσε τις ξένες χώρες στην ευαισθητοποίηση τους για το καθεστώς στην Ελλάδα και την ανάγκη απομάκρυνσης των συνταγματαρχών. Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, εισήλθε και επίσημα στην πολιτική σκηνή, και βγήκε πρώτη σε ψήφους σε πανελλήνιο επίπεδο, στις εκλογές του 1977 με το ΠΑΣΟΚ.
Οι κινήσεις της στον τομέα της πολιτικής βέβαια ήταν καθοριστικές κυρίως την περίοδο που βρισκόταν στη θέση της υπουργού Πολιτισμού, από το 1981 έως το 1989. Στα οκτώ αυτά έτη που παρέμεινε σε αυτό το πόστο, προέβη σε σημαντικές κινήσεις που ενίσχυσαν το πνεύμα του πολιτισμού στην Ελλάδα. Η δωρέαν είσοδος σε αρχαιολογικούς χώρους, ο Ευρωπαϊκός Πολιτιστικός Μήνας, η θέσπιση του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (με πρώτη την Αθήνα το 1985) και τόσες άλλες πολλές δράσεις καθιέρωσαν την Μερκούρη ως μια από τις επιδραστικότερες υπουργούς και πολιτικούς της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας.
Το επίσημο αίτημα για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα
Ο διακαής πόθος της όμως ήταν αναμφίβολα η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Όπως προαναφέρθηκε το επίσημο αίτημά της για το συγκεκριμένο θέμα έγινε στις 30 Ιουλίου του 1982, στη Διάσκεψη των υπουργών Πολιττισμού της UNESCO. Η ηθοποιός και πολιτικός είχε την ευκαιρία να αναφερθεί ενώπιον όλου του πλανήτη για ένα ζήτημα που έμελλε να απασχολήσει και να απασχολεί την Ελλάδα για πολλά χρόνια ακόμα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την δύναμη που είχε η ομιλία της εκείνη την ημέρα, που οδήγησε στην ανάδειξη των γλυπτών ως μείζον θέμα της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας.
Παρακάτω παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα από την ομιλία της Μελίνας Μερκούρη στο Μεξικό το 1982:
Για την πολιτισμική αξία του Παρθενώνα:
«Σαν Ελληνίδα, σαν γυναίκα και σαν εκπρόσωπος της πρώτης Σοσιαλιστικής Κυβέρνησης της Ελλάδας, είμαι περήφανη που ο Παρθενώνας, το μνημείο που αντιστάθηκε στο χρόνο, στους πολέμους, στις ξένες κατοχές έχει επιλεγεί σαν σύμβολο της UNESCO. Καθώς άφηνα την Ελλάδα, κοιτάζοντας απ’ το παράθυρο του αεροπλάνου, κάτω απ’ τον Αττικό ήλιο τα ερείπια του Παρθενώνα, μια παλιά ιδέα ξαναήρθε στο μυαλό μου. Σ’ όλες σχεδόν τις μυθολογίες του κόσμου οι θεότητες της Σοφίας και της Ειρήνης είναι γυναίκες. Γιατί η γυναίκα φέρνει τη ζωή μέσα της, η γυναίκα είναι δεμένη με τη ζωή την ίδια και είναι αφιερωμένη στην προστασία της.
Αλλά αν στη μυθολογία οι γυναίκες ήταν θεές Σοφίας και Ειρήνης στη σημερινή πραγματικότητα οι γυναίκες γίνονται καμιά φορά Υπουργοί Πολιτισμού. Αν οι πληροφορίες μου είναι ακριβείς, σε δέκα χώρες του κόσμου τα Υπουργεία Πολιτισμού τα κατέχουν γυναίκες. Σ’ αυτό τον ανδροκρατούμενο κόσμο μας δεν είναι πολύ χαμηλό ποσοστό. Τα πράγματα θα πήγαιναν καλύτερα, αν οι γυναίκες έπαιζαν πιο σημαντικό ρόλο, και τούτη η Διάσκεψη θα οδηγούσε σε περισσότερο συγκεκριμένα συμπεράσματα, αν η συμμετοχή των γυναικών ήταν μεγαλύτερη. Το λέω αυτό όχι μόνο γιατί είμαστε εμείς οι γυναίκες, που νοιώθουμε βαθιά μέσα μας την ανάγκη για μια ζωή για ειρήνη και ποιότητα, αλλά επίσης γιατί έχουμε βαθιά ριζωμένη στη φύση μας μια αίσθηση, που συνδυάζει το όνειρο με την πραγματικότητα.»
Για την ανάγκη ανάδειξης του παγκόσμιου πολιτισμικού πλούτου:
«Γνωρίζουμε σήμερα πόσο η έκρηξη της τεχνολογικής προόδου και η επιταχυνόμενη ανάπτυξη των μέσων επικοινωνίας που κατέχει και ελέγχει μια μειονότητα κάνουν τον κόσμο μας εύθραυστο, τρωτό και διαπερατό στον κομφορμισμό και την τυποποίηση.
Δεν είμαστε αντίθετοι στην επικοινωνία, στην ανταλλαγή των πολιτιστικών αγαθών, σε γόνιμες συναντήσεις μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών αλλά αυτή η ανταλλαγή γίνεται σήμερα κάτω από αυθαίρετες συνθήκες, σε μια βάση ανισότητας σ’ ένα πλαίσιο προκαθορισμένο από ηγεμονικά πρότυπα πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξης. Βλέπουμε την αλληλουχία των αρχαίων πολιτισμών κομματιασμένη, το παρελθόν γκρεμισμένο και τις θαυμάσιες ιδιαιτερότητες ξεθωριασμένες. Η μνήμη μας απειλείται και η ψυχή μας ξεραίνεται, η δημιουργικότητα ασφυκτιά, το παρόν ξεριζώνεται. “Όποιος δεν έχει παρελθόν δεν έχει παρόν”, λέει μια αραβική παροιμία. Αυτό το παρελθόν πρέπει ν’ αναδυθεί απ’ τα μουσεία για να γίνει πηγή έμπνευσης και δημιουργίας, να γίνει όργανο και χαρά του λαού.
Ελπίζω η συνάντηση αυτή του Μεξικού θα αποτελέσει ένα βήμα συνειδητοποίησης της σημαντικής συνεισφοράς για τη διεθνή κουλτούρα, των λαών που τους αποκαλούν “στο δρόμο της ανάπτυξης”. Για αιώνες και επειδή οι πολιτισμοί και οι αξίες τους ήταν διαφορετικοί απ’ αυτούς της Δύσης, ήταν αγνοημένοι και περιφρονημένοι. Είναι καιρός να δηλωθεί, ότι οι έννοιες του “ξένου” και του “άλλου” πρέπει να βρουν το αρχικό τους νόημα, που σημαίνει διαφορετικό ή ίσως μοναδικό, αλλά οπωσδήποτε όχι καλύτερο ή χειρότερο, μεγαλύτερο ή μικρότερο. Ας βρούμε εδώ όλοι μαζί και καθένας στη χώρα του τον τρόπο να δώσουμε υπόσταση σ’ αυτό το νέο όραμα, κάνοντάς το συγκεκριμένη πραγματικότητα, και κάνοντας τα παιδιά στα σχολεία να γνωρίσουν, να αγαπούν και να εκτιμούν τους πολιτισμούς όλου του κόσμου».
Για τα Γλυπτά του Παρθενώνα:
«Ο Λόρδος Elgin είχε ισχυρισθεί, ότι η πράξη του είχε σαν κίνητρο τον ιδεαλισμό, γιατί θεώρησε αναγκαίο να σώσει τα μάρμαρα αυτά “από χέρια άξεστα και πνεύματα αδιάφορα”. Θα σας πω μια μικρή ιστορία πάνω σ’ αυτό : Η Ακρόπολη κατεχόταν από οθωμανικές δυνάμεις, πολιορκημένες από τον ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό στρατό. Οι Οθωμανοί κατακτητές της Ακρόπολης έμειναν από πολεμοφόδια και άρχισαν τότε να καταστρέφουν τους κίονες για να αφαιρέσουν το μολύβι να κάνουν μ’ αυτό βόλια κανονιών. Οι Έλληνες τους έστειλαν ένα μήνυμα, που το βρίσκω ιστορικό : “Μην αγγίξετε τους κίονες της Ακρόπολης. Θα σας στείλουμε βόλια”. Και τόκαναν. Ήταν αυτά τα άξεστα χέρια που βάσταξαν τα βόλια και τα αδιάφορα πνεύματα, που αντάλλαξαν τη ζωή τους για να περισώσουν την κληρονομιά τους.
Ο μεγάλος μας ποιητής Γιάννης Ρίτσος εκφράζει το αίσθημα όλου του λαού, όταν γράφει : “Αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται με λιγότερο ουρανό…”.
Πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός αυτά τα μάρμαρα να γυρίσουν πίσω στο γαλάζιο ουρανό της Αττικής, στο φυσικό τους χώρο, εκεί όπου αποτελούν δομικό και λειτουργικό μέρος ενός μοναδικού συνόλου. Και αυτό μπορεί να γίνει τώρα, που η Ελλάδα με τη βοήθεια και την τεχνική συνεργασία όλου του κόσμου έχει σηκώσει σκαλωσιές γύρω από τα Προπύλαια, το Ερεχθείο και τον Παρθενώνα σε μια γιγαντιαία προσπάθεια να σωθεί η Ακρόπολη που απειλείται από τη φθορά του χρόνου και τη ρύπανση της εποχής μας {…} Σήμερα με σταθερή φωνή απαιτούμε τα μάρμαρά μας. Κυρίες και Κύριοι αντιπρόσωποι, Κύριε Γενικέ, το αίτημά μας είναι απόλυτα νόμιμο. Στο όνομα του πολιτισμού και της δικαιοσύνης, ζητούμε την ηθική σας υποστήριξη. Μένω με την ελπίδα.».
